Bilgiye dayalı iş ve işlem yapmak, bireysel ya da kollektif davranış geliştirebilmek bilişsel beceriyi- yeteneği ifade eder. İnsan türünün varlığını daimi kılabilmesinin ve ilerleyişinin sırı bu beceriyi geliştirmesinde yatar. Bilindiği gibi türümüzün akrabaları olan bir düzine kadar insan türü bu beceriyi geliştiremediği için yaşama tutunamadılar ve evrimin belli aşamalarında yok olup yaşam sahnesinden silindiler. Bugün gezegende yaşayan insan türü olan bizler ( Düşünen insan– homo sapiens) bilişsel beceri geliştirebildiği için yaşama tutunabildi ve evrimini sürdürüyor. Bilgi yaşamsaldır. Bilginin oluşmasının kökeninde insan türünün yüzbinlerce yıl süren zorlu yaşam koşulları yatar.

Türümüz esasında çok zayıf bir canlı türüdür. Trofik seviyesi düşüktür. Metabolizması canlılar alemi dikkate alındığında ortanın da altında bir düzeydedir. Ama buna rağmen bugün gezegenin en güçlü türü olmayı başarmıştır. Bunu nasıl yapabildi ? Güçlü yaşama güdüsü türümüzün öncüllerini doğaya tutunmada algoritmalar oluşturmaya zorlamıştır. Algoritmalardan oluşan veri birikimleri türümüzün öncüllerini düşüncede soyutlama yapmayı öğrenmeye itmiştir. Düşüncede soyutlamayı öğrenmek türümüzün evrim tarihinde en büyük birinci dönemeç oldu. Yok oluşu durduran ve türümüzün daimiliğini sağlayan şey esas olarak bu soyutlama yeteneği oldu.

Algoritmalar verilere, veriler soyutlamayı öğrenmeye götürmüştür. Başarmak, yani yaşamda kalmak, bu düşünsel süreçlerin oluşumunun sonucudur. Başarının köküne derin bir sondaj yaptığımızda karşımıza çıkan ana ateşleyici ; Birer canlı organizma olan türümüzün mensuplarındaki ( tüm canlı türlerinde de olduğu gibi ) yaşama isteğidir. Unutmayalım ki yaşama isteği biyolojik güdülerin dayatmaları sonucu oluşan bir istektir. Bundan anlaşılması gereken şey nedir? Bütün insan davranışları mutlaka bir ihtiyaçtan doğar. Öznel yada nesnel bir ihtiyaç dayatması olmadan bir davranış gelişmez- gelişemez. Çıkarmamız gereken sonuç işte budur. İhtiyaç ne demektir ve neye tekabül eder? İhtiyaç zorunluluk sonucu oluşan bir biyolojik dayatmadır. Demek ki canlı organizmaların tümü için belirleyen yasa zorunluluk yasasıdır. Bütün davranışlarımız , iş ve işlemlerimiz zorunluluk yasasına dayanmakta ve ondan kaynaklanmaktadır. Bu izahatı yapmamın nedeni bugünü – günceli anlatabilmek ve anlaşılır kılabilmek içindir. Yetmiş bin yıl kadar önce türümüz bilişsel beceriye sahip değildi. Haliyle iş birliği yapmayı bilmiyordu.

Çünkü soyutlama yapamıyordu. Böyle olunca da trofik seviye olarak kendisinden yüksek ve güçlü olan bir Aslan, Kaplan, Sırtlan, köpek, kurt, Ayı, çakal, Domuz… vb. yırtıcı hayvan saldırısı karşısında çaresizdi. Bu yırtıcılar hangi insanı kapsa alıp götürüyordu. İnsanın can havliyle kaçması ve kurtulması da mümkün değildi. Zira insan zayıf bir canlı türüydü ve yırtıcıların hemen hepsi insandan daha hızlıydı. Türümüzün bu zayıf durumuna rağmen av olmaktan kurtulmasının yolu bilişsel beceriyi öğrenmesi sayesinde gelişti. Zira insan bu beceri edinimi ile iş ve işlem yapmayı, yani iş ve güç birliği yapmayı soyutlamalar yolu ve sonucu olarak öğrenmiş oldu. İş birliği ve güç birliği yapmayı düşünebilme ve bunu pratikleştirebilme becerisi türümüzü av olmaktan çıkararak avcı olma noktasına getirdi. Gurup ve topluluk halinde yırtıcıya karşı koyacak işbirliğini örgütleme, işbirliği örüntülerini sağlamak türümüzün evrimsel tarihinin en büyük devrimi oldu. Gurup halinde savunma, pusular kurma, saldırma yöntemleri geliştirme, taş ve ağaçtan yararlanma vb. davranış örüntüleri türümüzün tükenmesinin önünü kesmiş oldu.

Yetmiş bin yıl önce edinilen bu beceri bugün gelinen aşamada insan türünü gezegenin dışında iş ve işlemler yapma düzeyine ulaştırmış bulunuyor. Uzayda dolaşan, üsler kuran, Mars’a yolculuk planlayan, havada ve karada araçlar yürüten insan türünün bu düzeyinin başlangıç vuruşu soyutlama yeteneğini edinmesidir. İşbirliği yaşamsaldır. Başarıya götüren tek yol ve yöntemdir. Lakin işbirliği zor bir iştir. Kesin bir ihtiyaç dayatmadan insan türü işbirliğine gelmez ve yanaşmaz. Türümüzün öncüllerinin on binlerce yıl önceki bu davranışı kesin ve mutlak bir zorunluluğa dayanıyordu. Ya işbirliği yapacak yada canından olacaktı. Kesin bir zorunluluk ile karşı karşıyaydı. İşbirliğini öğrendi, örüntüler geliştirdi ve yaşadı. Oysa bugün gelinen aşamada seçenekler çoktur. İş birliği yapmak için mutlak zorunluluk yoktur. Anlaşılır bir örnek vererek izaha çalışalım.

Mesela; İsrail’e karşı Araplar gerçek anlamda iş ve güç birliği yapmayı başarsa ve yapsa İsrail’in yaşaması imkansız olur. Ama yapamazlar. Aynı şekilde dünyanın bütün çalışanları- işçi ve emekçileri işbirliği yapabilse ve birlikte davranabilse kapitalist düzen tuzla buz olur. Dünyanın düzeni değişir. Ama yapamazlar. Yada Dünyanın geri ve gelişmekte olan bütün ulusları- devletleri işbirliği yapmayı becerse Amerikan emperyalizmi etkisiz kılınır ve Amerika yönetimi posa olarak orta yerde kalır. Ama yapamazlar. Yapamadıkları sürece de Dünya’nın bu orman yasalı hali devam eder. Peki neden yapamazlar? Çünkü her parça ( ülke, devlet, ulus, parti, kişi…) kendi çıkarını esas almaktadır ve çıkar süreçlerinde farklı seçenekleri vardır. Bundan dolayı iş ve güç birlikleri yapılamaz. Mesela Amerikan emperyalizmine karşı tek blok olarak işbirliği yapma seçeneğindense daha da kolay olan Amerika ile işbirliği yapmak seçeneği vardır. Bu seçenek olduğu için dünyanın neredeyse bütün ülke ve devletleri Amerika ile işbirliği yapma yarışına girer. Bu da orman yasasının sürmesi anlamına gelir. Binlerce yıl önce aslan yada sırtlanın insan topluluğuna dalıp kaptığını alıp götürmesi nasıl ki insan türünün henüz işbirliğini yapmayı bilmemesinin sonucu idiyse… bu gün de işbirliği yapamayan ezilen ve geride kalan uluslara Amerikan canavarının- emperyalizminin dalışlar yapması kaçınılmaz olmaktadır. İstediği ülkeye savaş açmakta, istemediği insanları ipe çekmekte, istediğini yönetime getirirken istemediğini götürmektedir.

Bu anlamda insanlık ailesinin rahat- özgür yaşam geliştirme şansı yok gibidir. İşbirliğine zorlayacak mutlak bir zorunluluk olmadıkça dünyanın tüm çalışanlarının ortak davranış örmeleri… Dünyanın geride kalmış uluslarının Emperyalizm canavarına karşı ortak davranış örmeleri… Ne de Arapların İsrail’e karşı ortak davranış örmeleri imkansızdır. Parça parça davranmak, parçalı direnmeler geliştirmek ise hiç bir zaman sonuç getirmez. Tarih parçalı mücadelelerin sonuçsuz örnekleri ile doludur. Peki seçenekler çok diye insanları ortak davranış geliştirmeleri konusunda frenleyen, ya da engelleyen nedir? Bireyse bireysel çıkar, parti ise partisel çıkar, ulus ise ulusal çıkar. İşbirliği yapılamamasının özünde ne vardır derseniz; “Ben yaşayayım da kime ne olursa olsun” yaklaşımı vardır. Bunun da tözü : Bencil ve sadece kendini yaşatmayı esas alan insan doğasıdır. İnsan türü bugünkü bozuk ve vicdansız orman yasasına göre süren dünya düzeninden çıkamaz mı ? Koşullar oluştuğunda ancak o zaman çıkabilir. Hangi koşullar ? Dünyanın nüfusunun çoğunluğunu mutlak olarak işbirliğine zorlayacak koşullar oluştuğunda… işte ancak o zaman ortak davranma örülebilir ve yeni bir dünya düzenine adım atılabilir. Bu da ancak ve ancak kapitalizm- emperyalizm canavarının tüm insan türünün yaşamını kesin bir yok oluş tehlikesine soktuğu süreçte olabilir. Böyle bir yok oluş sürecine insan türü yavaş yavaş sürüklenmektedir. Ekolojik yıkım, iklim krizleri, küresel ısınma, değişen atmosfer bileşimi bu süreci ifade etmektedir. İnsan türü ölümü- yok oluşu kapıda gördüğünde gezegen düzeyinde kollektif davranışı- ortak davranma- direnme becerisini edinmek zorunda kalacaktır.

31 Ekim 2025 Doğan Karaağaç